ព្រះវិហារវត្តភ្នំសិ្ថតនៅលើកំពូលភ្នំដូនពេញនារាជធានីភ្នំពេញមកទល់នឹងបច្ចុប្បន្ននេះតាមប្រវត្តិសាស្ត្របានបញ្ជាក់ឲ្យដឹងថា មានការសាងសង់ចំនួន៣ដងមកហើយ។
លើកទី១ជាគ្រាដំបូងទីទួលនៃវត្តភ្នំនេះមិនទាន់មានកំពស់ដូចសព្វថ្ងៃនេះទេ។ បើតាមរឿងព្រេងពីភ្នំដូនពេញបានឲ្យដឹងថា កាលពីគ.ស១៣៧២មានយាយចាស់ម្នាក់ឈ្មោះពេញបានឃើញដើមគគីរមួយដើមរលើងមកទាំងឫស ហើយអណ្តែតទឹកមកទើរនៅមាត់ច្រាំងទន្លេពីខាងមុខវត្តភ្នំសព្វថ្ងៃ។ ទន្ទឹមនេះដែរដូនពេញបានឃើញក្នុងរន្ធនៃដើមគគីរនោះមានចម្លាក់ព្រះអំពីលង្ហិន៤អង្គ និងបដិមាថ្ម១អង្គ។ ប្រជាពលរដ្ឋជាច្រើនបានឯកភាពតាមដូនពេញក្នុងការចាក់បំពួនដីលើទីទួលនោះឲ្យកាន់តែខ្ពស់ថែមទៀតដើម្បីកសាងព្រះវិហារសម្រាប់តម្កល់ព្រះពុទ្ធបដិមាទាំង៥អង្គនោះ។ ព្រះវិហារដ៏តូចនោះជាដំបូងសង់ដោយការច្រៀកដើមគគីរដែលអណ្តែតទឹកនោះធ្វើជាគ្រឿងសំណង់ដោយមានដំបូលប្រក់ស្បូវ។ ប្រជាពលរដ្ឋនៅតំបន់ជិតខាងតែងទៅធ្វើសក្ការបូជាដល់ព្រះវិហារប្រកបដោយជំនឿដ៏ស័ក្តិសិទ្ធិ។ កាលណោះរាជធានីខ្មែរសិ្ថតនៅក្រុងអង្គរនៅឡើយ។
លើកទី២ក្នុងគ.ស១៤៣៤ព្រះបាទពញាយ៉ាត និងរាជបរិពារបានចាកចេញពីរាជធានីទួលបាសាន ព្រោះទីនោះមានទឹកជំនន់លិចលង់នៅរដូវវស្សារៀងរាល់ឆ្នាំដោយព្រះអង្គយាងមកកសាងរាជធានីថ្មី គឺចតុមុខត្រង់ចំណុចទិសអាគ្នេយ៍នៃវត្តភ្នំ។ កាលណោះហើយដែលព្រះបាទពញាយ៉ាតបានកសាងទីក្រុងភ្នំពេញឲ្យមានការរីកចម្រើនយ៉ាងឆាប់រហ័សទាំងសាសនា នយោបាយ និងពាណិជ្ជកម្មដែលនាំឲ្យប្រជាពលរដ្ឋចូលមករស់នៅយ៉ាងកុះករលាយចំរុះទាំងជនបរទេសមករស់នៅទៀតផង។ ទន្ទឹមនេះដែរព្រះបាទពញាយ៉ាតបានបញ្ជាឲ្យចៅហ្វាយខេត្តសំរោងទង(បច្ចុប្បន្នជាស្រុកសំរោងទង ខេត្តកំពង់ស្ពឺ)ឲ្យកេណ្ឌប្រជាពលរដ្ឋមកចាក់ដីបំពួនលើទីទួលព្រះវិហារចាស់ឲ្យបានខ្ពស់ថែមទៀតដែលគេដឹងថា មានកម្ពស់២៧ម៉ែត្រស័កិ្តសមជាកូនភ្នំដីតូចច្រឡឹង ទើបព្រះអង្គកសាងព្រះវិហារសាជាថ្មីឡើងវិញ ដែលមានឈ្មោះថាព្រះវិហារភ្នំដូនពេញដដែល។ គេបានហៅដោយបំព្រួញខ្លីតៗគ្នារហូតមកថា "វត្តភ្នំ" ព្រោះភ្នំដែលមានវត្តឬភ្នំដែលមានព្រះវិហារតំណាងឲ្យវត្តជាទីឋានគោរពប្រតិបត្តិនៃពុទ្ធបរិស័ទ។ ជាពិសេសព្រះបាទពញាយ៉ាតបានបញ្ជាឲ្យក្រុមសំណង់ទៅយកតោថ្មពីក្រុងអង្គរមកតាំងលំអល្អនៅខាងមុខព្រះវិហារថ្មីនេះផង។ ករណីពិសេសមួយទៀតគឺព្រះអង្គបានកសាងចេតិយដ៏ធំទៅខាងក្រោយព្រះវិហារ ដែលហៅថាចេតិយព្រះបាទពញាយ៉ាតដល់សព្វថ្ងៃ។
លើកទី៣នៃការកសាងព្រះវិហារវត្តភ្នំគឺក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទនរោត្តមក្រោយពីគ.ស១៨៨៦គឺនៅពេលក្រោយការសាងសង់ព្រះបរមរាជវាំងក្រុងភ្នំពេញរួចហើយ។ បានសេចក្តីថា ព្រះបាទសម្តេចនរោត្តម ព្រះអង្គបានបញ្ជាឲ្យរុះរើនិងកសាងព្រះវិហារវត្តភ្នំជាថ្មីឡើងវិញដូចឃើញរូបភាពមកទល់នឹងបច្ចុប្បន្ននេះគឺព្រះវិហារមានអាយុកាលជាង១០០ឆ្នាំកន្លងមកហើយ។ ប៉ុន្តែបើគិតតាំងពីគ្រាដំបូងនៃការកសាងរបស់ដូនពេញមកគឺគ.ស១៣៧២មកទល់នឹងពេលនេះគ.ស២០១៤ព្រះវិហារវត្តភ្នំមានអាយុ៦៤២ឆ្នាំហើយ។
ព្រះវិហារនិងចេតិយធំលើកំពូលភ្នំដូនពេញជានិមិត្តសញ្ញានៃរាជធានីភ្នំពេញ។ អ្នកខ្លះទៀតនិយាយថា ជាបេះដូងនៃក្រុងភ្នំពេញព្រោះភ្នំជាទីឋានដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ដែលជាទីគង់ប្រថាប់នៃព្រះអាទិទេព និងបារមីស័ក្ដិសិទ្ធិព្រមទាំងព្រលឹងដូនតា ឬបុព្វបុរសបានទៅជួបនឹងព្រះបានប្រទះនឹងធម៌។ ដូចនេះហើយទើបបុព្វបុរសតាំងពីបុរាណកាលមកតែងសាងសង់ប្រាសាទ និងសង់ព្រះវិហារនៅលើកំពូលភ្នំសម្រាប់ទុកជាបូជនីយដ្ឋានក្នុងការធ្វើសក្ការបូជាដូចជាប្រាសាទភ្នំនៅសម័យអង្គរ ព្រះវិហារអដ្ឋរស្ស ក្រុងឧដុង្គនិងក្រុងលង្វែក។ ដោយឡែកក្រុងភ្នំពេញក៏មានព្រះវិហារវត្តភ្នំនៅលើខ្នងភ្នំដីនៃដូនពេញដ៏ល្បីល្បាញ និងដ៏រីកចម្រើននៃរាជធានីភ្នំពេញផងដែរ៕
កម្ពុជាថ្មី
